1. Sự tích về ngày xá tội vong nhân

Có một buổi tối, A Nan ngồi trong tịnh thất thì thấy một con ngạ quỷ thân thể khô gầy, cổ nhỏ mà dài, miệng nhả ra lửa bước vào. Quỷ cho biết rằng ba ngày sau A Nan sẽ chết và sẽ luân hồi vào cõi ngạ quỷ miệng lửa mặt cháy như nó. A Nan nhờ quỷ bày cho cách tránh khỏi khổ đồ. Quỷ nói: "Ngày mai ông phải thí cho bọn ngạ quỷ chúng tôi mỗi đứa một hộc thức ăn, lại vì tôi mà cúng dường Tam Bảo thì ông sẽ được tăng thọ mà tôi đây cũng sẽ được sanh về cõi trên". A Nan đem chuyện bạch với Ðức Phật. Phật bèn đặt cho bài chú gọi Là "Cứu Bạt Diệm Khẩu Ngạ Quỷ Ðà La Ni", đem tụng trong lễ cúng để được thêm phước.

Phật tử Trung Hoa gọi lễ cúng này là Phóng diệm khẩu, tức là cúng để bố thí và cầu nguyện cho loài quỷ đói miệng lửa được giải thoát, nhưng dân gian thì hiểu rộng ra và trại đi thành cúng cô hồn, tức là cúng thí cho những vong hồn vật vờ không nơi nương tựa vì không có ai là thân nhân trên trần gian cúng bái.

2. Sự tích lễ Vu Lan báo hiếu

Mục Kiền Liên là một trong mười đệ tử của Phật Thích Ca. Sau khi đắc đạo, ngài muốn báo ân phụ mẫu bèn dùng thiên nhãn quan sát khắp nơi, thấy song thân đang bị giam hãm với hình dạng quỷ đói, bụng to như núi, cổ nhỏ như kim, vô cùng khổ sở. Mục Kiền Liên cầm một bát thức ăn dùng thần lực mang đến cho mẹ, nhưng thức ăn vừa đưa sát miệng liền hoá thành lửa cháy. Ông bất lực, đi bái kiến và nhờ Phật Thích Ca cứu giúp.

Phật nói: “Cha mẹ ngươi thời còn sống đạ tạo ra vô số tội lỗi, cho nên sau khi chết phải bị đoạ vào địa ngục làm quỷ đói để chịu quả báo, một mình ngươi không thể đủ sức cầu độ cho họ được, mà phải dựa vào uy lực của tăng chúng mười phương mới mong giải thoát nổi. Vào ngày rằm từ tháng 4 đến tháng 7 hàng năm, tất cả tăng chúng đều cùng tụ họp tinh tiến tu hành, đến ngày rằm tháng 7 thì kết thúc và trong ngày này sẽ có nhiều tăng chúng đắc chánh quả. Ngày ấy, nếu ngươi muốn cứu song thân khỏi khổ quỷ đói, phải cúng dường cơm chay cho tăng chúng, như vậy công đức rất lớn, không những việc làm đó có thể giải thoát cho song thân ngươi khỏi khổ quỷ đói, mà thậm chí còn có thể khiến 7 kiếp của song thân người còn được hưởng phúc trên trời. Giá như cha mẹ ngươi còn tại thế, thì việc cầu cúng ấy cũng có thể khiến họ được thêm phúc đức và trường thọ”.

Mục Kiền Liên làm theo lời Phật dạy, quả nhiên cha mẹ của tôn giả thoát được kiếp quỷ đói và siêu thăng. Phật cũng dạy rằng, chúng sanh ai muốn báo hiếu cho cha mẹ cũng theo cách này thì sẽ được hiệu quả. Lễ Vu Lan có từ ngày đó.

3. Sự tích mưa Ngâu

Ngưu Lang là người nông dân trần thế, còn Chức Nữ là con gái thứ bảy của Ngọc Hoàng. Một lần Chức Nữ hạ phàm tắm trong rừng vắng, bị Ngưu Lang giấu mất đôi cánh, không thể về trời, nàng ở lại kết thành chồng vợ. Một hôm Ngưu Lang đi vắng, Chức Nữ vô tình tìm thấy bộ cánh của mình trong bồ thóc, thương nhớ mẹ cha, nàng bèn lắp cánh bay về thiên giới. Ngọc Hoàng biết chuyên rất giận nhưng cũng đồng ý cho cha con Ngưu Lang lên trình diện một lần. Sau đó Chức Nữ sai đàn quạ đen đưa chồng con trở về hạ giới nhưng mải ham ăn, lũ quạ làm rơi cha con Ngưu lang khi gần tiếp đất, khiến họ bị ngã xuống rất đau.

Chức Nữ ngày đêm thương nhớ, bèn xin vua cha cho chồng con chuyển hẳn lên trời. Ngọc Hoàng đồng ý nhưng luật thiên đình không cho thần tiên lấy người hạ giới nên Vương Mẫu Nương Nương phẩy tay một cái, vạch ra dòng sông Ngân hà, cho hai cha con ở bên kia, mỗi năm được đoàn tụ một lần vào ngày mùng 7 tháng 7 âm lịch, gọi là ngày Thất tịch. Đến ngày này, lũ quạ đen phải đội đá bắc cầu (gọi là cầu ô thước) để chuộc lỗi năm xưa cho chàng và nàng gặp gỡ. Vì vậy, hàng năm vào những ngày này, nỗi niềm thương nhớ rơi xuống thành mưa, mưa Ngâu có từ chuyện đó.

4. Tục cúng rằm tháng bảy của người Việt

Cứ đến dịp này, người ta lại trở về quê để thắp hương cho tổ tiên nguồn cội. Các dòng họ ở miền Trung thường tổ chức tế lề lớn vào dịp rằm tháng bảy với nghi thức vô cùng tôn nghiêm, lễ vật kỳ công dâng cúng vì họ cho rằng “cả năm được rằm tháng bảy, cả thảy được rằm tháng giêng”. Đây là văn hóa uống nước nhớ nguồn của dân tộc, cần phải giữ gìn và phát huy bản sắc.

Bên cạnh việc cúng tôn thần, tổ tiên vào rằm tháng bảy, người dân nước ta còn có một mâm cúng cô hồn để an ủi tảo sa tảo lạc. Hoạt động này là một sự mở rộng thuyết Phóng diệm khẩu của Trung Hoa, đem tình thương của người trần thế mà đối đãi với những vong hồn không nơi nương tựa, phiêu bạt kỳ hồ, không hề phân biệt, đồng thời mong muốn họ sau khi thụ hưởng lễ vật thì đừng quấy gia môn, lưu phước lưu ân cho tín chủ.

Bên cạnh đó, nhà chùa cũng tổ chức nhiều lễ cầu siêu cho các gia đình, bao gồm cả tổ tiên dòng họ, cho đến oan hồn tử nạn và cả thai nhi đoản mệnh. Sự kết hợp đạo và đời đã làm tính chất của tôn giáo và dân tộc được hòa quyện hơn, nâng giá trị nhân văn lên một tầm cao mới.